Historia
Jak powstawał warszawski Żoliborz?

Jak powstawał warszawski Żoliborz?

Dla mnie Żoliborz jest jedną z fajniejszych dzielnic Warszawy. Nie mogłem tego zauważyć wcześniej niż moja przeprowadzka do jednego z mieszkań w tej części stolicy. Z tego też powodu mam chęć napisać tekst właśnie o Żoliborzu.

Dopytałem się urzędu dzielnicy czy chciałby mnie przynajmniej pokierować. Niestety poza standardową odpowiedzią, że mój mail został skierowany do odpowiedniego działu, nie uzyskałem żadnej informacji. Przez to też przedstawiam Wam swoją wersję historii o Żoliborzu.

Żoliborz – parę ogólnych faktów z Wikipedii

Według mnie najlepiej rozpocząć pisanie tekstu od tego skąd pochodzi sama nazwa dzielnicy. To co wszędzie jest powtarzane to nazewnictwo pochodzi od francuskiej nazwy Joli Bord, czyli Piękny Brzeg. W taki oto sposób nazwano posiadłość konwiktu księży pijarów, założoną nad Wisłą w XVIII wieku.

W przypadku obszar obecnego Żoliborza obejmował w znacznej części teren wsi Polików (albo też Polków), nazywany od drugiej połowy XVII wieku Faworami. Po 1831 roku został zajęty pod budowę Cytadeli.


Kolonie Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej
Źródło: Żoliborz

Tak naprawdę współczesny Żoliborz rozwinął się w latach 20. XX wieku. Powodem było to, że po odzyskaniu niepodległości niezabudowane powojskowe tereny wokół Cytadeli, które stały się własnością państwa, dawały możliwość stworzenia nowej tkanki miejskiej. Dzielnicę zaprojektowano według koncepcji stworzonej przez Tony Garniera. Założenia urbanistyczne stworzył Antoni Jawornicki, nadając dzielnicy kształt trapezu zawarty pomiędzy Wisłą i ulicami: Potocką, Zajączka i Stołeczną (najstarszą nazwaną na Żoliborzu, obecnie Popiełuszki). Głównymi osiami tego układu stały się Mickiewicza z owalnym placem Inwalidów u zbiegu z aleją Wojska Polskiego z kolejnym placem – Wilsona, u zbiegu z Krasińskiego, będącą poprzeczną osią założenia.

Pomiędzy placem Wilsona oraz ulicami: Słowackiego i Krasińskiego w latach 30-tych powstały kolonie Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej (w skrócie nazywane też jako WSM) zaprojektowane przez Barbarę i Stanisława Brukalskich. W budynkach przewidziano pomieszczenia na wspólne pralnie, jadalnie i ochronki dla dzieci.

W okresie międzywojennym między Dworcem Gdańskim a ulicą gen. Zajączka znajdował się kompleks ponad 60 drewnianych baraków przeznaczonych dla osób bezdomnych i bezrobotnych. W obecnej chwili nie ma po nich żadnego śladu. Pozostają tylko stare fotografie, na których się znajdują takie budowle.

Dom własny Barbary i Stanisława Brukalskich wzniesiony w latach 1927–1929 przy ulicy Niegolewskiego 8. Pierwsza realizacja architektury awangardowej w Polsce
Źródło: Żoliborz

1 sierpnia 1944 na Żoliborzu, jeszcze przed godziną „W”, rozpoczęły się pierwsze walki podczas powstania warszawskiego. Pierwsze strzały zostały oddane około godziny 13.50 przy ulicy Krasińskiego do patrolu lotników niemieckich przez żołnierzy drużyny Zdzisława Sierpińskiego transportujących broń dla obwodowego oddziału Zgrupowania Żniwiarz. Niemcy szybko ściągnęli na miejsce potyczki czołg oraz kilka samochodów z karabinami maszynowymi. Przeczesując okoliczny teren około 15.30 zaskoczyli na ulicy Suzina grupę powstańców z IV Batalionu OW PPS imienia Jarosława Dąbrowskiego i Socjalistycznej Organizacji Bojowej pobierających broń w kotłowni WSM.7 lipca 1946 wmurowano kamień węgielny pod budowę nowego budynku WSM – pierwszego nowego budynku mieszkalnego w powojennej Warszawie[8].

W latach 1951 – 1994 w skład Żoliborza wchodziły Bielany, obecnie będące już odrębną dzielnicą.

Historia Żoliborza

Historia Żoliborza jako dzielnicy Warszawy rozpoczęła się w 1791 roku. gdy do miasta dołączono tereny wsi Fawory. Po powstaniu listopadowym część terenów tej wsi Rosjanie zajęli pod budowę Cytadeli Aleksandryjskiej. Jej artyleria miała zapobiegać wystąpieniom antyrosyjskim zagrażając stolicy.

Powstanie Cytadeli i militarne restrykcje dotyczące otaczających ją terenów uniemożliwiały, aż do okresu międzywojennego, rozwój miasta wzdłuż Wisły w kierunku północnym. Przez to też ta dzielnica w przypadku budynków ma krótką historię.

Budowa Kolei Nadwiślańskiej w latach siedemdziesiątych XIX wieku oraz Dworca Głównego Kolei Nadwiślańskiej (teraz to Dworzec Gdański) wyznaczyła południową granicę Żoliborza. Do 1930 roku północna granica dzielnicy biegła wzdłuż dzisiejszych ulic Podleśnej i Smoleńskiego sięgając następnie obecnego skrzyżowania ulic Żeromskiego i Reymonta, aby skręcić później w kierunku Cmentarza Powązkowskiego. Wschodnią granicą była Wisła, a zachodnią Cmentarz Powązkowski.

Fragment Cytadeli Warszawskiej,
Źródło: Żoliborz

W 1930 roku granice dzielnicy przesunięto na wysokość ulic Dewajtis i Lindego. W ten sposób nowowybudowana Akademia Wychowania Fizycznego, która powstała w 1929 roku jako Centralny Instytut Wychowania Fizycznego. Przez to działanie znalazła się w granicach miasta. Zmiany granic Warszawy przeprowadzone w 1938 i 1945 roku nie zmieniły granic Żoliborza. W pewnym sensie nie wpłynęło to w jakikolwiek sposób na dzielnicę.

W 1951 roku dokonano znacznego powiększenia obszaru miasta. Do Warszawy włączono między innymi Bielany i Młociny, które stały się częścią Żoliborza. Jak wspominałem we wcześniejszej części tekstu wchłonięta część, czyli Bielany, stały się odrębną dzielnicą stolicy w późniejszym terminie.

Chociaż Żoliborz jest najmniejszą dzielnicą Warszawy. Nie ważne czy patrzy się pod względem powierzchni czy też ludności. Za to wyróżnia się niepowtarzalną atmosferą tworzoną przez rodziny zamieszkujące tu już w trzecim i czwartym pokoleniu. Z tego też powodu mieszkańcy mogą odczuć historię tej części miasta na własnej skórze oraz mieć styczność z osobami, które są związane z tym rejonem od swoich lat młodości.

Według informacji ze źródeł to najstarszymi częściami dzielnicy, które powstały w okresie międzywojennym to:

  • Żoliborz Oficerski w okolicach placu Słonecznego i placu Inwalidów,
  • Żoliborz Urzędniczy po zachodniej stronie ulicy Mickiewicza,
  • Żoliborz Dziennikarski (ulice Promyka, Dziennikarska, Bohomolca),
  • Żoliborz Policyjny w okolicach placu Lelewela,
  • osiedle Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej pomiędzy ulicami Słowackiego, Krasińskiego i Popiełuszki.

Budowa wiaduktu przy Dworcu Gdańskim zapewniła dogodne połączenie ze Śródmieściem. Władze miasta planowały istotną rozbudowę sieci ulic w tym dogodne połączenie z Wolą. Ten czynnik, a także atrakcyjne sąsiedztwo powstałych już osiedli spowodowały powstanie, w latach 1935-1938 wielu jednobudynkowych spółdzielni mieszkaniowych. W latach 60. wybudowano osiedle Sady Żoliborskie, w latach 70. zabudowano teren na zachód od ulicy Broniewskiego, a na przełomie lat 70. i 80. wybudowano osiedle Marymont pomiędzy ulicą Potocką i Trasą AK. Obecnie na terenach tak zwanego Żoliborza Przemysłowego powstaje duże osiedle Nowy Żoliborz.

Kwatera Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej „Zośka” na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach
Źródło: Żoliborz

Czy można coś jeszcze odnaleźć w internecie na temat powstania Żoliborza?

W internecie na chwile obecną nie mogłem odnaleźć czegoś szczególnego co by mogło się wyróżnić i wzbogacić ten tekst na temat powstania tej części Warszawy. Natomiast sama dzielnica ma w sobie jeszcze o wiele więcej miejsc, gdzie można poczuć naprawdę historię o dowiedzieć się o wiele więcej.

O tej historii to tak naprawdę będę już pisał w innych tekstach, które będą nawiązywać do innych epok, ludzi oraz sytuacji. Z tego powodu pozwolę sobie na napisanie kolejnych wpisów na swoim blogu. Chciałbym też sięgnąć do innych źródeł, z których chciałbym wzbogacić przyszłe publikacje.

Bibliografia

  1. Żoliborz;
  2. Historia Żoliborza;